Ochrona sygnalistów – jakie będą obowiązki pracodawców

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii  (dalej: dyrektywa) już w samym tytule wskazuje, że jej podstawowym celem jest zapewnienie wspólnych, minimalnych norm zapewniających wysoki poziom ochrony osób, zgłaszających naruszenia prawa Unii.

Rezultatem tego założenia jest uregulowanie w sposób bardzo szeroki ochrony sygnalistów. Osoba zgłaszająca naruszenie ma czuć się bezpieczna i być pewna, że nie spotka ją z tytułu zgłoszenia żadna represja lub działanie odwetowe.

Ochrona uregulowana jest na kilku poziomach i sprowadza się do:

• zakazu podejmowania działań odwetowych wobec sygnalistów,
• ustanowieniu domniemań, które mają na celu zagwarantować ochronę przed roszczeniami pracodawcy bądź osób trzecich, lub ułatwić dochodzenie roszczeń wobec pracodawcy przez sygnalistę;
• zapewnienia przez państwa członkowskie dostępu do środków wsparcia, takich jak dostęp do informacji i porad, wsparcie ze strony właściwych organów zaangażowanych w ochronę przed działaniami odwetowymi.

Z punktu widzenia pracodawcy znaczenie mają dwie pierwsze kategorie środków ochrony. Omówmy je po kolei.

Dyrektywa zawiera szeroki, a przy tym otwarty katalog działań, które – podejmowane przez pracodawcę wobec sygnalisty – będą uznawane za działania odwetowe. Wskazuje się, że niedopuszczalne jest podejmowanie działań w następujących formach:

• zawieszenia, przymusowego urlopu bezpłatnego, zwolnienia lub równoważnych środków;
• degradacji lub wstrzymania awansu;
• przekazania obowiązków, zmiany miejsca pracy, obniżenia wynagrodzenia, zmiany godzin pracy;
• wstrzymania szkoleń;
• negatywnej oceny wyników lub negatywnej opinii o pracy;
• nałożenia lub zastosowania jakiegokolwiek środka dyscyplinarnego, nagany lub innej kary, w tym finansowej;
• przymusu, zastraszania, mobbingu lub wykluczenia;
• dyskryminacji, niekorzystnego lub niesprawiedliwego traktowania;
• nieprzekształcenia umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nieokreślony, w sytuacji gdy pracownik mógł mieć uzasadnione oczekiwania, że zostanie mu zaoferowane stałe zatrudnienie;
• nieprzedłużenia lub wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę na czas określony;
• szkody, w tym nadszarpnięcia reputacji danej osoby, zwłaszcza w mediach społecznościowych, lub strat finansowych, w tym strat gospodarczych i utraty dochodu;
• umieszczenia na czarnej liście na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego, co może skutkować tym, że dana osoba nie znajdzie w przyszłości zatrudnienia w danym sektorze lub danej branży;
• wcześniejszego rozwiązania lub wypowiedzenia umowy dotyczącej towarów lub umowy o świadczenie usług;
• odebrania licencji lub zezwolenia;
• skierowania na badania psychiatryczne lub lekarskie.

Jednak trzeba będzie mieć na względzie, że dokonując takiego zwolnienia, degradacji czy podejmując inne wymienione wyżej działanie, pracodawca będzie musiał być szczególnie ostrożny i być świetnie przygotowany dowodowo. Wynika to stąd, że jako kolejny poziom ochrony sygnalisty ustawodawca unijny wprowadził bardzo istotne domniemania, w tym polegające na przyjęciu, że podjęte wobec sygnalisty środki są wynikiem działań odwetowych.

Po stronie pracodawcy będzie leżeć wykazanie, że zwolnienie pracownika nie miało nic wspólnego z dokonanym przez niego zgłoszeniem nieprawidłowości i nie stanowiło działania odwetowego.

Ochrona sygnalistów a domniemaniatby zapewnić, że zakaz podejmowania działań odwetowych będzie respektowany, Dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązki podjęcia odpowiednich środków mających na celu zapewnienie, że działania odwetowe nie będą podejmowane.

Wskazuje się przy tym o jakie w szczególności środki chodzi. Sprowadzają się one do wprowadzenia pewnych domniemań, tj. założeń korzystnych dla sygnalisty, których obalenie będzie wymagało przeprowadzenia postępowania dowodowego.

Zakłada się, że:

1) osoby dokonujące zgłoszenia nie naruszają żadnych ograniczeń w zakresie ujawniania informacji i nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w związku z takim zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym. Warunkiem jest, że miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne takich informacji jest niezbędne do ujawnienia naruszenia zgodnie z niniejszą dyrektywą.

Od tej zasady są jednak wyjątki. Dotyczą one przypadków zapewnienia bezpieczeństwa narodowego, ochrony informacji niejawnych, ochrony prawniczej tajemnicy zawodowej i tajemnicy medycznej, tajemnicy narady sędziowskiej, a także przepisów dotyczących postępowania karnego. Będą to jednak sytuacje dość rzadkie.

2) sygnaliści nie ponoszą odpowiedzialności w związku z uzyskaniem informacji będących przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub dostępem do takich informacji, pod warunkiem, że takie uzyskanie lub dostęp nie stanowią odrębnego czynu zabronionego.

3) w przypadku postępowań sądowych, takich, które mają za przedmiot np. zniesławienie, naruszenie praw autorskich, naruszenie tajemnicy, naruszenie przepisów o ochronie danych, naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, roszczeń odszkodowawczych na podstawie prawa prywatnego, publicznego lub zbiorowego prawa pracy) sygnaliści nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w wyniku dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego zgodnie z Dyrektywą. Co więcej – mają oni prawo wystąpić o umorzenie postępowania, powołując się na to zgłoszenie lub ujawnienie publiczne, pod warunkiem że miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia.

4) w postępowaniach przed sądem lub innym organem dotyczących szkody poniesionej przez sygnalistę w wyniku zgłoszenia lub dokonania ujawnienia publicznego przyjmuje się, że szkoda została wyrządzona w ramach działań odwetowych. W takich przypadkach na osobie, która podjęła działania powodujące szkodę, spoczywa ciężar udowodnienia, że działania te przeprowadziła z należycie uzasadnionych powodów.

Nie jest jednak tak, że sygnalista jest zawsze bezkarny. W każdym przypadku ochrona przysługuje mu wówczas, gdy działał w dobrej wierze, a więc miał uzasadnione podstawy aby sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawdziwe. Państwa członkowskie mają za zasadne ustanowić sankcje dla osób, które świadomie dokonują zgłoszenia nieprawdziwych informacji i uregulować odpowiedzialność odszkodowawczą takich osób.

To, co dla pracodawców może być szczególnie ważne to fakt, że Dyrektywa zakłada wprowadzenie do porządku krajowego sankcji dla osób fizycznych lub prawnych, które:

• utrudniają lub usiłują utrudniać dokonywanie zgłoszeń;
• podejmują działania odwetowe wobec sygnalistów;
• wszczynają uciążliwe postępowania przeciwko sygnalistom;
• dopuszczają się naruszeń obowiązku zachowania poufności tożsamości sygnalistów.

Bez wątpienia więc, by uniknąć tych sankcji konieczne jest przygotowanie się na wejście w życie przepisów i już teraz budowanie w swoich firmach kultury „speak up”, opierającej się na zachęcaniu do otwartości i zgłaszania nieprawidłowości bez obaw o negatywne konsekwencje.